Opschudding in België. Topadvocaat Jef Vermassen beweert te weten wie er zat achter de Bende van Nijvel. Vermassen zoekt de bende, verantwoordelijk voor 28 moorden, bij de toenmalige Staatsveiligheid en de groep Diane, een elite-eenheid van de vroegere rijkswacht. Hij staat niet alleen in die opvatting. Maar hoe geloofwaardig is deze theorie?
Het waren geen criminelen, maar extreem-rechtse terroristen. En “we” mogen het niet weten. Veel Belgen – misschien wel de meeste – geloven dat de bende bestond uit militair getrainde schurken, ingehuurd door opdrachtgevers die wilden dat het land een ruk naar rechts zou maken. En ja, ze kregen “bescherming van hogerhand”. En die is er nog, suggereert Jef Vermassen die een van de slachtoffers juridisch bijstaat. Maar er is ook een andere, minder populaire optie: die van rauwe bandieten zonder politiek motief, en die mazzel hadden door klungelig politiewerk.
Slachtpartijen in de supermarkt
“Aandenken aan de slachtoffers van het geweld aan de Delhaize op 9 november 1985”, staat er op het sobere herdenkingsmonument op de begraafplaats in Aalst, een provinciestad ten westen van Brussel. De naam Bende van Nijvel wordt niet genoemd, maar in Aalst weet iedereen dat zij “het geweld aan de Delhaize” aanrichtte.
De Delhaize-supermarkt zelf ligt op amper vijf minuutjes wandelen. De winkel is veranderd en van het drama dat er zich afspeelde zie je niets meer, maar de bloederige foto’s en tv-beelden zitten op je netvlies als je over de parkeerplaats loopt. Klanten en personeel stonden er die zaterdagavond oog in oog met drie zwaarbewapende overvallers die schoten op alles wat bewoog. Acht mensen verloren het leven, zeven raakten er ernstig gewond. De overval is uitgangspunt van een speelfilm die nu in de maak is.
De Bende van Nijvel is een knoert van een trauma. Niet alleen voor Aalst, maar in de Belgische geschiedenis. Haar bloedige rooftocht begon in 1982 met de diefstal van een jachtgeweer uit een wapenwinkel, en eindigde in november 1985 met de overval op de Delhaize in Aalst. Daartussen zaten carjackings en vooral veel gewelddadige inbraken en overvallen. Meer dan twintig misdrijven in totaal. Vooral winkels waren het doelwit. Menig Belg ging in die tijd met de schrik in de benen boodschappen doen.
Haar naam dankt de bende aan de inbraak in een Colruyt-supermarkt in Nijvel, in de nacht van 16 op 17 september 1983. Ze maaiden daar een koppel neer dat kwam tanken aan de onbemande pomp. De gealarmeerde politie werd beschoten, met nog een dode tot gevolg, en tijdens een achtervolging werden andere agenten onder kruisvuur genomen. De Bende van Nijvel, die meestal als trio optrad en het liefst een VW Golf GTI gebruikte, schoot op alles, tot en met bushokjes en wapperende plakkaten. Na de horror in Aalst stond de teller op 28 doden en zo’n veertigtal gewonden. En opeens was ze er niet meer, het land onthutst achterlatend.
Onderzoek naar extreem-rechts
Nooit is er iemand voor de Bende-feiten veroordeeld. Maar aan verdachten en speculaties over motieven is geen gebrek. Het onderzoek loopt nog steeds, al gelooft haast niemand nog in een oplossing. Het dossier, dat intussen een paar miljoen pagina’s telt, is niet openbaar. Peter Callebaut, evenals Vermassen advocaat van Bende-slachtoffers, kent de stukken en maakte op de Vlaamse radio brandhout van de suggestie dat de daders bij geheime dienst en rijkswacht te vinden zijn. Had zijn confrater soms meer gevonden in het dossier dan al die magistraten, politiemensen, journalisten die er al 35 jaar op zaten, vroeg hij zich af.
Staatsveiligheid en rijkswacht worden in de complottheorieën altijd gelinkt met extreem-rechts. De professoren Cyrille Fijnaut en Raf Verstraeten constateerden echter al in 1995 dat het spoor van extreem-rechts “over de volle breedte” is onderzocht, en zonder resultaat. De twee hoogleraren, grote namen op hun vakgebied, kregen inzage in het Bende-dossier in opdracht van een parlementaire onderzoekscommissie. Daar hoort de kanttekening bij dat ze sommige delen van het dossier niet konden inzien. En ook hun bevinding dat het onderzoek niet vlekkeloos was verlopen. Vooral het parket in Nijvel deed moeilijk. De Nijvelse procureur Jean Deprêtre moest niks hebben van een politiek spoor en verketterde iedereen die er ook maar aan dacht. Hij hield een stel criminelen uit de arme mijnstreek Borinage voor de daders. Maar deze Borains werden in 1988 vrijgesproken. De bewijzen tegen hen waren niet overtuigend.
Dat wil niet zeggen dat de rijkswacht en de Staatsveiligheid van die tijd niets dan brave borsten telden. Er waren serieus vrijages tussen deze diensten en extreem-rechts. Een commissaris van de Staatsveiligheid gaf les in schaduwtechnieken aan de in 1984 ontbonden, extreem-rechtse groepering Westland New Post. Of dat alleen “om te infiltreren” was, blijft een twistpunt. Binnen de rijkswacht, van nature een korps harde jongens, marcheerden nogal wat lieden met nazistische sympathieën. Aan schandalen ontbrak het niet, maar interne kritiek werd niet geduld. Twee ijverige rijkswachters die het aandurfden om de daders van de Bende-overval op een wapenhandel in Waver in eigen kring te zoeken, werden overgeplaatst.
Dat zich zulke zaken in het Bende-tijdperk voordeden, kan geen toeval zijn, is een veelgehoord argument. Toch is iets pas geen toeval wanneer er een bewezen verband is. Daar knelt het schoentje. Het onderzoek naar extreem-rechts bij de Bende van Nijvel verliep weliswaar niet zonder slag of stoot, maar gezocht is er. Het speurwerk in die richting is zelfs nooit stilgelegd. De Cel Waals-Brabant, zoals het rechercheteam sinds de centralisatie van het dossier wordt genoemd, had jarenlang een chef voor het politieke spoor en een voor het criminele spoor. Ze werden intussen afgelost door een frisse ploeg rechercheurs en een nieuwe leiding. Zij voerden de voorbije vier jaar nog graafwerken en huiszoekingen uit bij rechtsextremisten, onder wie ex-leden van Westland New Post. Een van die figuren werd even vastgehouden. Nooit was er enig bewijs.
Strategie van de Spanning: een hoax?
Maar velen, onder wie journalisten en politici, houden voet bij stuk. Zij blijven in de Bende van Nijvel een extreem-rechts creatuur zien, dat de goedkeuring droeg van Staatsveiligheid, rijkswacht en zelfs de CIA. Al in 1983 ging de pers alles wat de bende betrof door een conspiratorische bril bekijken. Sporen waren opeens geen sporen, maar “bewust gelegde dwaalsporen”. En vragen waarop niet het gehoopte antwoord kwam, waren “niet beantwoord”.
Meer recent publiceerde de vroegere VRT-journalist Guy Bouten drie dikke boeken over het grote complot, waarvoor hij allerlei louche types uit onder meer het milieu rond Westland New Post ondervroeg. Volgens Bouten was de Bende van Nijvel onderdeel van de Strategie van de Spanning: een tactiek om de bevolking via criminaliteit, terreur en propaganda klaar te stomen voor een ultrarechts en pro-Amerikaans regime. Een opvatting die ook de boventoon voert op de drukbezochte internetforums over de bende.
De Strategie van de Spanning komt uit een nota, toegeschreven aan de Amerikaanse generaal Westmoreland. Samenzweringstheoretici in de hele wereld halen het stuk doorlopend van stal om terreurdaden en onopgeloste zware misdrijven te verklaren. Er is echter een probleem waaraan ze gemakshalve voorbijgaan: de nota-Westmoreland, die in 1975 plots uit het niets opdook bij een Turkse krant, is door meerdere bronnen afgedaan als een hoax. Het stuk is mogelijk afkomstig uit de koker van de toenmalige Sovjet-Unie; fake news avant la lettre, verzonnen om anti-Amerikaanse sentimenten aan te wakkeren. Ook de Belgische onderzoekscommissie die in 1991 het geheime, anticommunistische Gladio-netwerk onderzocht twijfelde aan de authenticiteit van het document.
28 doden voor 175.000 euro
Waar baseren de believers in het politieke spoor zich dan op? Het eerste wat je al dertig jaar hoort is de “scheve” verhouding tussen het geweld en de buit: de bende maakte 28 doden voor “maar” 175.000 euro. Klassieke gangsters doen dat niet, dus zijn het terroristen, luidt het argument. Maar klopt die redenering wel? Zou een buit van tien miljoen wel 28 doden rechtvaardigen en op gewone bandieten duiden? Waren het misschien minder klassieke gangsters? Feit is: overvallers hebben er meestal geen idee van hoeveel er ergens te halen valt. In de geschiedenis zijn er, ook in België, meer voorbeelden van criminelen die in groepsverband iemand folterden en vermoordden, voor een soms beduidend kleinere buit dan de Bende van Nijvel gemiddeld meepakte.
Bovendien: een bedrag van 175.000 euro is niet reusachtig, maar ook niet niks. Je kon daar in 1985 veel voor kopen. Als de bende bestond uit sjacheraars wier idee van luxe eruitzag als de koopwaar op het Brusselse Vossenplein, dan was die opbrengst best een mooie som. De bendeleden maakten tevens kwistig gebruik van de wagens die ze stalen, bleek uit de kilometertellers van teruggevonden vluchtauto’s. Die worden niet eens meegerekend bij de buit.
De berovingen waren niet elke keer succesvol. De opbrengst van de inbraak in de Colruyt-winkel in Nijvel – grote blikken bakolie, zakken koffie en pralines – had veel omvangrijker kunnen zijn als de politie niet was gearriveerd. Het is evenmin uitgesloten dat de Bende van Nijvel meer misdaden pleegde die flink opleverden, maar nooit aan de bende werden toegeschreven omdat er geen geweld bij werd gebruikt. Het zijn de kogels die van de bende de Bende maakten, en die de feiten met elkaar verbonden.
Jef Vermassen pleit nu voor een herlezing van het dossier door profilers. Maar dat is al gebeurd, tot drie maal toe zelfs. De Franse profilers Louis Crocq en Jean-Pierre Bouchard konden uit het optreden van de bende geen politiek spoor afleiden. Zij dachten dat de bende een seriemoordenaar in haar midden had die genoot van het doden. Omdat hij niet gestopt werd trad hij, zoals andere seriemoordenaars, almaar buitensporiger op. Deze killer was volgens hen verantwoordelijk voor 23 van de 28 doden. Er zijn aanwijzingen dat hij bij de overval in Aalst door een politiekogel werd getroffen en nadien door zijn makkers is afgemaakt en begraven in het Bois de la Houssière in ‘s-Gravenbrakel. Daarom stopte de bende na Aalst, geloofde Eddy Vos, de vroegere chef van de speurders.
Rauw volk of militairen?
Aanhangers van het terreurspoor wijzen dan weer op de “militaire” manier van optreden. In Aalst was het machtsvertoon overdonderend, maar dat was niet overal. Wie de verslagen van de Bende-feiten een na een naleest, ziet een groep overvallers die lang niet altijd dezelfde werkwijze hanteerde. De enige constante was het brute geweld. De wapens wezen niet op getrainde snipers. Die zouden machinegeweren gebruiken. De Bende van Nijvel had een voorkeur voor riotguns: lompe, zware en onzuivere jachtwapens. De loop van hun geweren zaagden ze handmatig af en hun patroonhouders, samen met een aantal wapens teruggevonden in het kanaal Brussel-Charleroi, kwamen niet uit de vakhandel maar waren eigen knutselwerkjes.
Er is meer dat eerder duidt op rauw volk dan op koele, goed voorbereide professionals. De Bende van Nijvel leek niet in staat om auto’s op een normale manier te stelen en reed zich tijdens een vlucht ooit vast in het spitsverkeer. Ze presteerde het om, bij een van de inbraken, haar toch al opvallende Saab fout te parkeren op een fietspad. Met een beetje pech was die weggesleept – terwijl de bende een eindje verderop een bloedbad aanrichtte.
Klinkt dat als terroristen die een land willen destabiliseren? Als de Bende van Nijvel bedacht is door de Amerikanen, dan had de CIA niet haar beste dag, zou je zeggen. Zoals ook de gedachte dat het land volgens de Amerikanen dringend een ruk naar rechts nodig had, wat vreemd overkomt: België had destijds de meest conservatieve en pro-Amerikaanse regering die op dat moment mogelijk was. Die was er al voor de bende haar eerste schot loste.
Waarom liep het mis?
Toch is de Bende van Nijvel nooit gepakt. Kwam dit door onwil, door “bescherming van hogerhand”? Connecties waren zeker handig in het België van toen. Vriendjespolitiek kon er wonderen doen. Maar werd het onderzoek daarom bewust de verkeerde kant uitgestuurd? Eddy Vos, een van de rechercheurs die het langst op het dossier zat, beweerde enkele jaren geleden nooit enige tegenwerking te hebben ondervonden, hoewel ook hij het terreurspoor onderzocht.
Zeker is dat de Belgische ordediensten in de jaren tachtig niet voorbereid waren op criminaliteit van deze omvang. Het forensisch onderzoek stond, vergeleken met nu, in de kinderschoenen. En er was veel geruzie en geklungel. Een vingerafdruk verdween en een vluchtauto belandde op de schroothoop. Omdat de Bende van Nijvel in meerdere arrondissementen en aan beide zijden van de taalgrens opereerde, waren er in het begin diverse politiediensten bij betrokken: rijkswacht en gerechtelijke politie. Die wilden liefst hun eigen zaak oplossen. Dat remde de samenwerking. Het fenomeen is trouwens bekend uit andere grote dossiers. De federale politie in het huidige België, die de oude politiediensten verenigt, kwam er niet voor niets.
De Cel Waals Brabant, die nu alle zaken beheert, maakte de voorbije twintig jaar een betere indruk. Toch is ook dit team niet onomstreden. Er zijn berichten geweest van interne wrevel. De jonge speurders van nu lagen onlangs nog overhoop met die van dertig jaar terug. Bij de opsporingsmethodes kun je ook vraagtekens zetten. De onderzoekers gebruikten veelvuldig hypnose bij het samenstellen van compositietekeningen en het natrekken van tips. Verdachten werden aan een leugendetector gelegd. De resultaten van die technieken zijn echter twijfelachtig. De wetenschap verwerpt ze. In andere landen worden ze daarom niet gebruikt. Maar de huidige stand van het onderzoek naar de Bende van Nijvel leunt er wel op.
Profilers en familieclans
Dus blijft er de wurgende onzekerheid over wie de Bende van Nijvel was. De Franse profilers Crocq en Bouchard namen de feiten onder de loep zonder de verhalen over terrorisme te kennen. Zij concludeerden dat de kern van de bende uit drie man bestond: de moordlustige killer, een “reus” die de overvallen leidde, en een oudere man op de achtergrond. Die drie doken bij de meeste feiten op, soms met iemand anders. De profilers meenden dat het een groep marginalen betrof die buiten de samenleving stond, afkomstig uit een gesloten milieu waarin zwijgplicht als het ware aangeboren is. Velen associëren dit met familieclans uit woonwagenkampen. Het wemelt in het Bende-dossier van sporen in deze richting. Gangster Philippe De Staerke, lange tijd verdachte van de overval in Aalst, kwam uit zo’n milieu. Zelfs de boeven uit de Borinage, die het parket van Nijvel als de schuldigen zag, passen deels in dit plaatje. Onder hen bevond zich iemand die familiebanden had met De Staerke en door getuigen van sommige Bende-feiten werd herkend.
Canadese misdaadanalisten bakenden de comfortzone van de bende af: de streek waarin ze woonde of zich thuisvoelde. Dat was een gebiedje direct ten zuidwesten van Brussel. De Belgische profiler Danièle Zucker meende dat de daders banden hadden met de horeca. Ze vertoonden in het begin van hun rooftocht een opmerkelijke interesse in restaurants en grote partijen levensmiddelen. Zuckers analyse werd door procureur Christian De Valkeneer publiekelijk neergesabeld, hoewel hij het stuk niet had gelezen. Het onderzoek wordt nog altijd gevoerd in een kippenhok, zo lijkt het.
Wapenmaniakken
Zij die, ondanks alles, zweren bij een politiek complot hebben hun eigen daders. De vroegere rijkswachter Madani Bouhouche, intussen overleden, is veelvuldig als brein of betrokkene genoemd. Hij koos na zijn rijkswachttijd de kant van de misdaad en had vrienden in het extreem-rechtse milieu. Er zijn elementen die in zijn richting wijzen. Zo huurde hij enkele garageboxen in een parkeergarage waar een later vermoorde verdachte van een Bende-overval werd gezien. Daar bewaarde Bouhouche volgens een oud-collega de Bende-wapens. Maar geweldig overtuigend waren die aanwijzingen niet. De Cel Waals Brabant kreeg nooit voldoende in handen om hem te linken aan de Bende van Nijvel. Al was Bouhouche handig genoeg om eventuele sporen uit te wissen, hoor je dan weer.
Ook de talloze wapenmaniakken die destijds, al of niet verbonden met Westland New Post, in België rondwandelden, worden te pas en te onpas genoemd. Sommigen laten zich weleens interviewen over hun schelmenstreken en een enkeling babbelt mee op internetforums. Met spannende, maar warrige verhalen trekken ze dan een mistbank op waarin je snel verdwaalt. Zijn hun getuigenissen niet gefantaseerd of rancuneus, dan zijn ze wel gebaseerd op herinneringen aan erg lang vervlogen tijden. Heel weinig wat je kunt controleren, maar toch worden zulke verhalen gretig verslonden en soms kritiekloos tot feiten verheven. Bronvermelding is door de jaren heen niet de sterkste kant gebleken van mensen die over de bende schrijven.
Wilde verhalen, slordig politiewerk, omstreden opsporingsmethodes: de vraagt dringt zich op wat we werkelijk weten over de Bende van Nijvel. Het beeld dat we van ze hebben draagt steeds meer de karakteristieken van een mythe, en mythes vormen de ideale voedingsbodem voor complottheorieën. Maar hoe je het ook wendt of keert: bewijzen voor betrokkenheid van Staatsveiligheid en rijkswacht zijn, voor zover wij – argeloze burgers – weten, tot heden niet gevonden. Niet door speurders, en niet door hobbyisten, journalisten of politici. Wordt er iets achtergehouden? Als Jef Vermassen het weet, mag hij het zeggen. Maar misschien is er bij Staatsveiligheid, rijkswacht en extreem-rechts wel niks gevonden, omdat er niks is. Dan heeft al die aandacht voor dit spoor alleen maar tijd en moeite gekost. En de echte daders in de kaart gespeeld.
